ყაზბეგის ღირშესანიშნაობები (1)

   მთის შვილები მთის ერთგულები არიან,ბარადაც კი აქ სხვანაირად უყვართ,ძლიერად სწამთ,სხვანაირად გრძნობენ მზე-მთვარის ჩასვლა-ამოსვლას,აქ ვარსკვლავები უფრო ახლოა,აქაური ბუნება უფლის შედევრს გავს.აქ ყოველი დგე მონაპოვარი და თვთის საჩუქარია.ეს ყაზბეგია-კლდოვანი სამოთხე.

   ყაზბეგის ეროვნული პარკი-ჩვენი ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთით,ცენტრალურ კავკასიონზე,სტეფანწმინდას რაიონში,მდებარეობს ყაზბეგის ეროვნული პარკი. აქ ჩამოედინება მდინარე თერგი,რომლის მარჯვენა შენაკადს,სნოს წყალს-ჯუთა და ქვენამფის წყალი ქმნიან.შეგიძლიათ,მოინახულოთ მრავალფეროვანი და იშვიათი ალპუეო და სუბალპური მცენარეების სახეობები,მრავალი ისტორიულ-კულტურული ძეგლი,ულამაზესი ბუნება.აქ მრავლად შეხვდებით გადაშენების პირას მისულ მცენარეებს.ის მრავალფეროვანი ფლორითა და ფაუნით გამოირჩევა.

                                    

(მდ.ჩხერეს ხეობა)

  მდ.ჩხერეს ხეობა,ჩხერის ვულკანური ნაკადები-ჩხერი სათავეს მყინვარწვერიდან იღებს და თერგს მარცხენა მხრიდან,სტეფანწმინდის ფარგლებში უერთდება.მდინარის მარცხენა ფერდზეა ლავური ნაკადები,რომლებიც ერთმანეთისგან ვულკანური ბრექჩიებითაა გამოყოფილი.აქ ითვლიან 5 ლავურ ნაკადს.მძლავრი ლავური ნაკადები აღწევს თერგის მარცხენა ფერდამდე,ზოგი მათგანი უფრო ზევით წყდება.ყაზბეგის რაიონში ცნობილია ორი მძლავრი ვულკანური         

ცენტრი:მყინვარწვერი და ქაბარჯინა.ორივე ვულკანი ჩამქრალია,რთული აგებულებისაა და იძლევა რადიკალურად მიმდინარე ლავურ ნაკადებს.

    ჭიუხის ვულკანური მასივი წარმოიშვა წყალქვეშ,ვულკანური ამოფრქვევის შედეგად,დაახლოებით 170 მლნ.წლის წინათ.აგებულია ბაზალტური შდგენილობის ბალიშა ლავებით.

     დარიალის ხეობა-ბუნების კიდევ ერთი საოცრება ყაზბეგში.მის მნახველს აუცილებლად მოუნდება მისი ხელახლა ნახვა.თვალი ვერ ძღება მისი ყურებით.ცამდე აწვდილი,ნისლში გახვეული მწვერვალები ღრმად ჩაფიქრებული მკაცრი სახის დევკაცებივით რომ ადგანან თერგს თავზე.ისიც თითქოს ბობოქრობით ტოლს არ უდებს და სიდიადეში ეჯიბრება.

(დარიალის ხეობა)

      დარი-ალი,დარი-ალანი სპარსულად ნიშნავს კარებს ალანებისას.არაბნი უწოდებენ მას ბაბ-ალ-ლანს,ე.ი.კაარნი ალანებისა.ჩვენებურად ეწოდება-არაგვის კარი,ხევის კარი.მდებარეობს ზღვის დონიდან 4112 მეტრზე.დარიალი წარმოადგენს მეტად ვიწრო გასავალს,სიგრძით 12 ვერსის მანძილზე,კავკასიის მთებში,მყინვარის მთის ძირში,სადაც მოშხუის და მოღელავს თერგი.უწინდელ დროში დარიალის გასავალი ერთადერთი გზა იყო ჩრდილო ველურთათვის საქართველოში შემოსევისთვის და ამიტომ  ჩვენმა მეფეებმა მიაქციეს მის გამაგრებას ყურადღება.დარიალის ხეობაშივეა გაყვანილი საქართველოს სამხედრო გზატკეცილი,რომლის გაკეთება რუსებმა დაიწყეს 1803 წელს და მხოლოდ 1820 წელს დაამთავრეს.

(ბეთლემის მონასტერი)

     ბეთლემი-ზღვის დონიდან 3900 მეტრზე ნდებარეობს.გადმოცემით,მტრის შემოსევების დროს აქ სამეფო ოჯახისა და ეკლესიის საგანძურს ინახავდნენ.სწორედ ეს გამოქვაბულია წმინდა ილია მართლის-ილია ჭავჭავაძის შესანიშნავი პოემა ,,განდეგილის"ქვაკუთხედი.ბეთლემის გამოქვაბული ძალიან რთულად მისადგომი ადგილია და იმ სასულიერო პირებსაც,რომლებიც წელიწადში რამდენჯერმე აღავლენენ ამ ადგილას წირვას,თითქმის 80 მეტრი სიმაღლის კლდის დაძლევა უწევთ.

(მყინვარწვერი)

 (ყაზბეგის ჩანჩქერი)

  

                                                                                                           

      პირველად მყინვარწვერი-ყველაზე მოკლე,მაგრამ ამავდროულად ყველაზე რთული -გველეშაპის კლდეებზე გამავალი გზით დალაშქრეს.ამ გზის გავლა პირველად სახელგანთქმულმა ქართველმა მთამსვლელმა შოთა მიქელაძემ სცადა,თუმცა 4900 მეტრის სიმალიდან მოსხლტა და დაიღუპა.5047 მეტრი,ესაა მყინვარწვერის ოფიციალური სიმაღლე.ქართველი მთამსვლელის ლაშა გოდუაძის სიტყვებია:,,მივდივარ,რადგან ევერესტი არსებობს"-სწორედ ასე უპასუხა სახელგანთქმულმა ინგლისელმა მთამსვლელმა ჯორჯ მელორიმ როცა ჰკითხეს,თუ რატომ დადიოდა მთაში.და თუ დღეის შემდეგ მეც მკითხავენ,რა მინდა მთაში,ვუპასუხებ:,,მივდივარ,რადგან მყინვარწვერი არსებობს".

       ყაზბეგში ორი ჩანჩქერია,რომელთაც ფეხით სულ იოლად მიადგებით.სოფელ არშას თავზე შგიძლიათ ახვიდეთ და ,,ქალის თმად"წოდებული ჩანჩქერი ნახოთ.აქ მდინარე არშისწყალი კლდეზე ვერცხლისფერ ჩქერალად მობიბინებს და მართლაც ქალის დალალებს მოგაგონებთ.არშის ქვედა ჩანჩქერიც გზიდან მოჩანს,ოღონდ ისე უფერულად,მოულოდნელად გამოჩნდება,რომ ვერ მიხვდებით,იმ მოყავისფრო კლდეებში წყალი რატომ გადმოუშვიათ

        მართლაც რომ გასაოცარ შთაბეჭდილებას ახდენს მნახველზე გერგეტის სამება.განსაკუთრებით თავისი ადგილმდებარეობით.აი,რას წერს ალექსანდრე ყაზბეგი შუა საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების ამ ერთ-ერთ თვალსაჩინო ნიმუშზე:,,საკმარისია ამ შენობის ნახვა,რომ კაცმა გაიგოს,რა შეუძლიან ხალხის შეერთებულს ძალას და მათს ამალებულს სულიერ მდგომარეობას".

        სამება აღმართულია ზღვის დონიდან 2170 მეტრ სიმაღლეზე.მაღალ მთაზე,რომელიც მყინვარწვერის განშტოებას წარმოადგენს და სოფელ გერგეტს დაჰყურებს.მასში შედის გალავნით გარშემოტყნული სამი ნაგებობა:დიდი გუმბათოვანი ტაძარი და ე.წ.,,საბჭეო".მყინვარისა და ორწვერის კაშკაშა თეთრ ფონზე ნაგებობები გეომეტრიული კომტურებით იხაზება და ორგანულად არის შერწყმული გარენოსთან.გერგეტის სამება ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული საკულტო ნაგებობა იყო საქართველოს მთიანეთში.აქ არა მარტო ქართველი მთიელები,არამედ ჩრდილო კავკასიიდანაც მოდიოდნენ სალოცავად.საუკუნეების განმავლობაში სამებასთან მჭიდროდ იყო დაკავშირებული მოხევეების ცხოვრება.სწორედ ამიტომაა,რომ სამების ეკლესია ალ.ყაზბეგის გმირების მოქმედების მთავარ ასპარეზს წარმოადგენს.იგი,როგორც,,სიმდიდრე და სიამაყე მოხევეთა ხალხისა",სხვა მწერლების,მოგზაურთა თუ მკვლევართა თხზულებებშიც ხშირად გვხვდება.

      ტაძრის გეგმა მარტივია.მას საფუძვლად უდევს ჯვარი,რომლის მკლავებსშორისი მონაკვეთების შევსებით მიიღება კვადრატთან მიახლოებული სწორკუთხედი.ნაგებობის შინაგანი სივრცე კომპაქტური და ერთიანია.მისი ყველა ელემენტი თავს იყრის ცენტრში,გუმბათქვეშა კვადრატის ირგვლივ.ის შიგნიდან არაბუნებრივად მაღალია,მაშინ,როცა სხვა ინტერიერის ნაწილები უჩვეულიდ დაბალი პროპორციებით გამოირჩევა.ამის მიზეზი კი არის შენობის მეორე იარუსუს სათავსოები,ეომლებიც სამალავთა რთულ სისტემას ქმნიან.  ტაძრის დაბალ და მძიმე ინტერიერს თავისი შესატყვისი განათების სისტემაც აქვს.შინაგანი სივრცე უფრო ნაკლებად არის განათებული,ვიდრე წინა ხანის ძეგლებისა,რაც ასევე ამ დროის ნიშანდობლივი თვისებაა.დამახასიათებელია აგრეთვე ტაძრის ინტერიერში არსებული კედელ-კამარების გამყოფი მძლავრი სარტყელი და გუმბათის აფრების ორნამენტული მორთულობა.ყურადღებას იქცევს საკურთხევლის აბისდის წინ აღმართული კანკელი,რომელსაც მეტად ორიგინალური ფორმა აქვს და XVI-XVII საუკუნით თარიღდება.

      ტაძეის გუმბათის ყელი გარედან ათწახნაგაა.მასში ხუთი ფანჯარაა გაჭრილი,ხოლო დანარჩენში შექმნილია ცრუ საფანჯრე არეები,რომლებიც ნამდვილი ფანჯრების მსგავსადვეა მორთული.თითოეული მათგანი ჩასმულია ორმარგლილვიან ჩარჩოში და შემკულია ფართო ორნამენტული არშიით.სამების ტაძრის დამათარიღებელი წარწერა არ მოიპოვება და არც წერილობით წყაროებშია დაზუსტებული მისი მშენებლობის დრო და ვითარება.მიუხედავად ანისა,ძეგლის სტლისტიკური მონაცენები დაისტორიული დოკუმენტების არაპირდაპირი ცნობები,მიუთითებს იმაზე,რომ ძეგლი XIV საუკუნის 30-იან წლებშია აგებული.

     გერგტის ანსამბლის მეორე ნაგებობაა სამრეკლო.აშენებულია ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთით გალავანში და ტაძრის მსგავსადვე თლილი ანდეზიტის კვადრებით არის ნაგები.მისი პირველი სართული წარმოადგენს მასიურ კუბს,რომელშიაც ანსამბლის ეზოში შესასვლელია მოწყობილი,მეორე სართულს კი თაღებით გახსნილი ფანჩატურის სახე აქვს და პირამიდული ფორმის გუმბათით მთავრდება.სამრეკლოს ფასადებიც უხვად არის მოჩუქურთმებული,მორთულობათაგან განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს დასავლეთ ფასადზე მოთავსებული მამაკაცის რელიეფური გამოსახულება,რომელსაც სამშენებლო ინსტრუმენტები-გონიო და შვეული უჭირავს ხელში.ფიგურას ირგვლივ ასომთავრულით შესრულებული წარწერა შემოუყვება,რომელიც ასე იკითხება:,,იაგუნდის ძესა,რომელმან სამრეკლონი აღაშენა წმიდისა სამებისა ეკლესიისანი,შეუნდვენ ღმერთმან.გალატოზსა გრიგოლს შეუნდვენ ღმერთმან".როგორც ვხედავთ,აქ ნაგებობის მშენებლობაზე საუბარი,მაგრამ წარწერას თარიღი არ აქვს და რც მასში მოხსენებული პირების შესახებ გვაქვს რაიმე სხვა ცნობა.

      ,,საბჭეო" ტაძრის სამხრეთ ფასადზეა მიდგმული და ფარავს ტაძარში შესასვლელ კარს,რომელიც ამოშენებულია.იგი თითქმის კვადრატული ნაგებობაა და ოდნავ აღმოსავლეთით არის მიქცეული მთელი კორპუსით.გადახურულია ერთიანი ნახევარწრიული კამარით,რომელიც სამხრეთისაკენ ფროტონით დაგვირგვინებული დიდი თაღით იხსნება.თარიღდება XV-XVIსაუკუნით.იგი ხევის თემის უხუცესთა სათათბირო ადგილი იყო.

(გერგეტის სამება)

       მაგრამ ყოველივე ეს მოხევეთა ცხოვრებაში სამების როლისა და მნიშვნელობის მხოლოდ ერთ მხარეს გვიჩვენებს.ძეგლის ისტორიის სხვა ფაქტების შესახებ კიდევ მრავალი პირდაპირი და არაპირდაპირი ცნობაა დღენდე შემონახული.მათზე დაყრდნობით ირკვევა თვით მიზეზო სამების აშენებისა.

     მონღოლებისგან გათელილი საქართველო XIV საუკუნის დასაწყისში კვლავ ძალ-ღონეს იკრებს.ქვეყნის მესვეურები სახელმწიფოს ძველი დიდების აღორძინებაზე ფიქრობენ.მათი უპირველესი საზრუნავი ხდება ქრისტიანობის შერყეული პოზიციების გამტკიცება.ქრისტიანობის შესუსტება განსაკუთრებით მთიან მხარეში შეიმჩნეოდა.ამ მიმართულებით ერთ-ერთი ყველაზე ქმედითი და რეალური ნაბიჯი ეკლესიის აგება უნდა ყოფილიყო.ალბათ,ეს გახდა მიზეზი გერგეტის სამების აგებისა.სამების მშენებლობის ინიციატორი საქართველოს საპატრიარქო უნდა ყოფილიტო,რადგან ამ დროს სამება,სოფელი გერგეტი და გერგეტელთა მეშვეობით ფაქტობრივად მთელი ხევი მცხეთის სვეტიცხოვლის მამულთა რიცხვში ითვლებოდა.

     სამება ,,მცხეთის სამკაულის სახიზარსაც"წარმოადგენდა.როგორც ჩანს,შიშიანობის დროს საქართველოს საკათალიკოსოს ძვირფასეულობა აქ ამოჰქონდათ შესანახად.ალბათ,ამ მიზნით იყო მოწყობილი თაძაეში სამალავთა რთული სისტემა.ხანგეძლივი დროის მანძილზე აქ ესვენა ქართული ქრისტიანობის ერთ-ერთი უწმინდესი რელიქვია-წმ.ნინოს ჯვარი.

არშის ციხე

(ტექსტი--ჩეკურიშვილი ბელა-,,ქართული ჩანჩქერები:შიგრა,ოკაცე,ქალის თმა". წითლანაძე ლეილა-,,ყაზბეგის არქეოლოგიური ძეგლები".)

ყაზბეგის ისტორია

(ყაზბეგის ხედი)

    ყაზბეგის მუნიციპალიტეტი საქართველოს ერთ–ერთი მაღალმთიანი კუთხეა, რომელსაც ძველი სახელწოდებით ,,ხევი’’–თ მოიხსენიებენ. ხევის ტერიტორია უხსოვარი დროიდანვე ყოფილა დასახლებული, რაც დასტურდება არქეოლოგიური გათხრების შედეგად, აღმოჩენილი სამეცნიერო ლიტერატურაში „ყაზბეგის განძის“ სახელწოდებითაა ცნობილი. იგი მიეკუთვნება ძვ.წ. X-VI სს. და ახ.წ. IV-VI საუკუნეებს. ისტორიკოსთა გადმოცემით, XII საუკუნემდე ხევს ერქვა „წანარეთი’’, რომელიც მოიცავდა თერგის ხეობას, თრუსოს სათავედან დარიალის კარიბჭემდე. შესაბამისად ამისა, “წანარეთის“ მცხოვრებთა ისტორიული სახელწოდება იყო „წანარები“. XII საუკუნიდან , როგორც ეს აღნიშნულია თამარის ისტორიკოსის ცნობაში, თერგის ხეობის მონაკვეთს, სოფელ მნიდან დარიალის ხეობის ბოლომდე, ეწოდა „ხევი“, ხოლო მის მკვიდრთ – „მოხევე“. “წანართა”პერიოდშია შექმნილი ხევში უძველესი კულტურის ნაწილი, დღეს არსებული ქრისტიანული ეკლესიები და სასიგნალო კოშკები

    მოხევეები – ქართველ მთიელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფია. ძირითადად ცხოვრობენ ისტორიული ხევის,ამჟამად ყაზბეგის მუნიციპალიტეტში. მოხევეები საუბრობენ მოხევურ დიალექტზე და გამოირჩევიან კულტურისა და ყოფის ზოგიერთი თავისებურებებით. ვახუშტი ბაგრატიონი მოხევეებს ასე ახასიათებს – „ თავიანთი ფიზიკური აღნაგობით მოხევეები საშუალო ტანისანი არიან. სხეულის სიმკვრივესთან ერთად მათ ახასიათებთ ფიზიკური ჯამრთელობა და მოქნილობა. ტიპიური მოხევე სახით უფრო პირმრგვალია, აქვს სახის სწორი მოხაზულობა და შავგვრემანი ფერი. ფიზიკურ სისაღესთან მოხევე გულადია, მოსაქმე, მარდი და გამბედავი... მოხევე თავისი ენის მოსიყვარულეა. მიუხედავად იმისა,რომ მას მჭიდრო ეკონომიკურ– კულტურული კავშირი აქვს კავკასიასთან და სხვა უცხო ტომებთან, ის მშობლიურ ენას არ ივიწყებს. ენის სიწმინდის შერყევა მოხევეებს სამარცხვინოდ მიაჩნია. მოხევეები მეტყველებენ დინჯად და გარკვევით. გონებამახვილობასთან მათ ახასიათებთ ნათელი აზროვნება და სწრაფი მოფიქრება. საუბრის დროს მოხეურად უქცევენ’’.

   ხევში მრავლადაა უძველესი ისტორიული ღირსშესანიშნაობათა ძეგლები. წმინდა სამების გუმბათოვანი ტაძარი (XIV ს–ის პირველი ნახევარი) , გარბნის ეკლესია (IX-X სს) , სიონის სამნავიანი ბაზილიკა (IX-X სს), ახალციხის ბაზილიკა (IX ს), ხევში ჯერ კიდევ არის შემორჩენილი ქრისტიანული წარმართულ წეს–ჩვევათა ნაზავი. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ადგილობრივთა (მოხევეების) სარწმუნოებრივი ადათ–წესები.

    ყაზბეგის მუნიციპალიტეტი შედგება ოთხი მთავარი ხეობისაგან: სნოსწყლის, თრუსოს, თერგის, და დარიალის ხეობებისგან. თრუსოს ხეობის სათავეში ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით (XVIIIს) მხოლოდ რვა ოსური სოფელი არსებობდა.ოსები თრუსოს ხეობაზე სავარაუდოდ 1290–იანი წლებში გამოჩნდებოდნენ რადგანაც, XIII–ე საუკუნის 40–იან წლებში ბათო–ყაენის დროს, მდინარე ვოლგის ქვემოთ შეიქმნა ფეოდალური სახელმწიფო ,,ოქროს ურდო’’, რის შემდეგაც მონღოლებმა იქ მოსახლე ოსების მიწები საძოვრებად აქციეს, ხოლო ოსებმა თავი შეაფარეს ჩრდილოეთ კავკასიის მთებს. ოსებისთვის მთის მწირი ბუნება საკმარისი არ აღმოჩნდა და გადმოსვლა დაიწყეს კავკასიონის სამხრეთ მთიანეთში, საქართველოში დავით VIII მეფობის დროს. 1290–იანი წლების ბოლოს, დასუსტებულმა საქართველომ წინააღმდეგობა ვერ გაუწია იმიერკავკასიელი მთიელების, ძირითადად ოსების მიერ, სამხრეთ კავკასიის ქართველი მთიელების მიწების დაკავებას.თუმცა მეფე დავით VIII, 1301 წელს მონღოლებს აუჯანყდა, დამარცხდა და თავი გველეთის ციხეს შეაფარა. დროთა განმავლობაში ოსებმა სოფელ კობამდე ჩამოინაცვლეს.

  ადრეულ პერიოდში ხევი, სტრატეგიული მნიშვნელობის გამო, სამეფო ხელისუფლების მზრუნველობის ქვეშ მყოფი რეგიონი იყო. ხევში, ხევისბერების მმართველობა იყო განმტკიცებული, რომლებიც საბჭეოს (სათათბირო) გადაწყვეტილებებით იღებდნენ ხევის ყველა მნიშვნელოვან საკითხს. ხოლო თვითონ შიგნით თემში, თემის საჭირბოროტო საკითხებს წყვეტდა თემი – თემის ყრილობაზე. საბჭეო იკრიბებოდა წმინდა სამების ეკლესიის ტერიტორიაზე, სპეციალურად აშენებულ შენობაში.

    მყინვარწვერის ძირში არის მე–XIV საუკუნის დასაწყისში აშენებული წმინდა სამების სახელობის ეკლესია. მისი ძირითადი ფუნქცია, გარდა ხევში მართლმადიდებლობის დაცვისა, ჰქონდა აგრეთვე ქვეყანაში მტრების შემოსევისას განძთსაცავის ფუნქციაც. აქ ინახებოდა წმ. ნინოს ჯვარი.

   ხევის უძველეს ისტორიაში მნიშვნელოვანი ადგილი დარიალის ხეობას უკავია.გადმოცემით, დარიალის ხეობაზე პირველი სიმაგრე აუშენებია იბერიის მეფე მირიან I-ს (ძვ.წ. II საუკუნის I ნახევარში). V საუკუნეში ვახტანგ გორგასალმა აღადგინა ძველი სიმაგრე. X-XIII საუკუნეებში დარიალის ხეობის როლი გაიზარდა. ამ გზით საქართველოს პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობა ჰქონდა კავკასიონის ჩრდილოეთით მდებარე ქვეყნებთან. დარიალის გზით ჩამოასახლა (1118–1120წ.წ) საქართველოში ყივჩაღები დავით აღმაშენებელმა, მანვე განაახლა დარიალის სიმაგრე. დარიალის გზით მიმოდიოდნენ პოლიტიკურ–დიპლომატიური და სამხედრო მისიები. საქართველოს სამხედრო გზის გაყვანის შემდეგ მოძრაობა დარიალის ხეობაში რეგულარული და ინტენსიური გახდა

(ტექსტი--ქაზარაშვილი ნინო-,,ყაზბეგი"-2011წ.)

(დასახლებული პუნქტი ყაზბეგში)

გერგეტის სამება

(გერგეტის სამება)

  გერგეტის სამება ლანდშაფტთან შერწყმით და მიმზიდველი კომპოზიციით საქართველოს ძველი ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი სიამაყეა ტაძრისა და სამრეკლოსათვის თერგის ხეობაში ისეთი მაღალი მთაა შერჩეული,რომელსაც ფონად მყინვარწვერი აქვს.ამ თეთრ ფონზე ნაგებობათა სილუეტები კარგადაა გამოკვეთილი.ავტორისათვის მთავარი იყო ხედი აღმოსავლეთიდან,რადგან მოსახლეობა მხოლოდ აქედან მოდიოდა და ხეობის მაგისტრალიც ამ მხარეზე გადიოდა.ისტორიული ხევის მაშინდელი ცენტრიც დღევანდელი რაიონული ცენტრის ადგილას უნდა ყოფილიყო.მაშინ აქ,მდინარე თერგის მარცხენა მხარეს,სოფელი გერგეტი იყო,ხოლო მეორე მხარეს-სოფელი სტეფანწმინდა(ახლა ყაზბეგი).

      სამების ტაძარი გერგეტს ეკუთვნოდა და ამიტომ მას,ჩვეულებრივ გერგეტის სამებას ეძახიან.მაგრამ მას შემდეგ,რაც აქ სტეფანწმინდას სახელი შეუცვალეს,მყინვარწვერს ყაზბეგის მწვერვალი შეარქვეს და,საერთოდ,ისტორიული ხევის ცენტრი ყაზბეგი გახდა,ხშირად ტაძარს ,,ყაზბეგის სამებას“ეძახიან.ამჟამად ლიტერატურაში ორივე სახელს შევხვდებით,მაგრამ ჩვენ მაინც თავდაპირველი სახელი ვარჩიეთ.

   გერგეტის სამების ირგვლივ საკამოდ დიდი ლიტერატურაა,მაგრამ მასში უშუალოდ ძეგლს მთლიანად არ იხილავენ.ძეგლი მონოგრაფიულად შეისწავლა თ.სანიკიძემ და ძირითადი დებულებები გამოსცა.ამ ნაშრომს საჭიროების მიხედვით ვეყრდნობით.

   ისტორიული წყაროებიდან ვახუშტის ცნობაა ამჟამდ ჩვენთვის საინტერესო.იგი წერს:,,სტეფანწმინდის...დასავლით არის გერგეთი,არაგვს იქით კიდესა,ზეით ამისა არს,მყინვარის კალთასა ზედა,მონასტერი სამებისა,გუმბათიანი,მცხეთის სამკაულის სახიზრად,სადაც ესვენა ნინოს ჯვარი,მშვენიერნაშენი,შვენიერს ადგილს“.

   ამასთან,სხვა ცნობების მიხედვითაც სამება მონასტერი იყო.ადგილზე შემორჩენილია ტაძარი,სამრეკლო და ყორედ ნაწყობი გალავანი.მონასტრისათვის საჭირო ნაგებობები არ შერჩენილა.რაც შეეხება ხევსა და მთიულეთს,ისინი წილკნის საეპისკოპოსოში შედიოდნენ.

     გერგეტის ტაძარს თარიღი არ აქვს.მის მშენებლობასა და მშენებლებზე ცნობები არ შ ემონახულა.ტაძრის დათარიღებისათვის ძირითადია მხატვრულ-ისტორიული ანალიზი.

     ძეგლის აღწერა

    ცენტრალურ-გუმბათოვან ნაგებობეში გერგეტის სამების ტაძარი საშუალო ზომისაა.მას გრანდიოზულობას ანიჭებს მხოლოდ ადგილმდებარეობა და საერთო იერი.ადგილზე კი არ ტოვებს ასეთ შთაბეჭდილებას,მომცროდ გამოიყურება.

   ტაძრის გეგმა გარე სწორკუთხედშია მოქცეული.ტაძარს ორი შესასვლელი აქვს სამხრეთიდან და დასავლეთიდან.პირველი შესასვლელი სიგანით შესამჩნევად სჭარბობს მეორეს.

     ეკლესიაში შესულს თუ თვალი შეჩვეული აქვს ამ ტიპის ნაგებობისათვის,მაშინვე იგრძნობს ქვედა ტანისა და გუმბათის იმ შეუსაბამობას,რომელიც იშვიათ შემთხვევას წარმოადგენს .ინტერიერის სხვა მხარეები კი,ასე არ სჭრის თვალს.

(გერგეტის სამების შიდა სივრცე)

   ტაძრის საკურთხეველი ღრმაა.მართალია,ბემა აფსიდისაგან გამოყოფილი არ არის,მაგრამ ცალ-ცალკე იგრძნობა ორივე ნაწილის არსებობა.საკურთხევლის შუაზე დგას ტრაპეზი,რომელიც თავდაპირველი უნდა იყოს.

    საკურთხევლის გვერდით ნაწილებში თითო ოთხკუთხა სათავსია.ამათგან სამხრეთისა სადიაკვნეა და დარბაზთან სწორკუთხა კარითაა დაკავშირებული.იგი სამხრეთის მხრიდან ნათდება პატარა სარკმლით.ჩვეულებრივ კი,ასეთ სათავსებში ერთი სარკმელი თუ არის,იგი აუცილებლად აღმოსავლეთითაა.ოსტატს აქ ხელს არაფერი უშლიდა.როგორც ეტყობა,ეს სარკმელი მას სჭირდებოდა სამხრეთის ფასადზე მორთულობისათვის.

  საკურთხევლის მეორე მხარეს მდებარე სამკვეთლო სადიაკვნეს ფორმას იმეორებს.ორივე შემთხვევაში ოსტატმა აფსიდალური დამთავრება უარყო,თუმცა,უნდა ითქვას,რომ აფსიდა სავალდებულო არასოდეს ყოფილა.სამკვეთლო ერთი სარკმლით აღმოსავლეთიდან ნათდება.იგი თითო კარით უკავშირდება საკურთხეველს და დარბაზს.

    სადიაკვნესა და სამკვეთლოს ზემოთ თითო სათავსია,ე.წ.სამალავები.იქიდან კი შეიძლება მოხვედრა კონქსზედა სივრცეში.ამ სათავსთაგან სამხრეთისა სწორკუთხა გეგმითაა,ხოლო მეორე-ტრაპეციულით,ორივე სათავსი ნათდება აღმოსავლეთის მხრიდან,თითო პატარა სარკმლით.

 სამალავები მშენებელს ბლომად გაუკეთებია.ფაქტობრივად ეკლესია ორსართულიანია.ტაძრის ყველა მონაკვეთს აქვს დიდი და პატარა მეორე სართული.აღნიშნულის გარდა,მცირე სართული ახლავთ:გვერდით ნავებს,საკურთხეველს,დასავლეთის მკლავისა და მცირე ზომის გვერდითი ჯვრის მკლავებსაც.აქ,როგორც მართებულად აღნიშნავს ძეგლის მონოგრაფიული შემსწავლელი,შეიძლება გავიხსენოთ ვახუშტის ზემომოყვანილი ციტატიდან შემდეგი:,,არს...მონასტერი სამებისა...მცხეთის სამკაულის სახიზრად“.საგიქრებელია,რომ მეფემ და კათალიკოსმა თავიდანვე განიზრახეს,საჭიროების შემთხვევაში,ჰქონოდათ საგანძურის საიმედო შესანახი.

    ტაძრის შიდა სივრცე ძირითადად მიღებულია ცენტრალური ჯვრის მკლავებითა და მათზე აღმართული გუმბათით.ჯვრის მკლავებიდან გვერდითები მოკლეა და ტოლი.აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ღრმა მკლავები ორჯერ აღემატება გვერდითებს.

    თვით გუმბათი დაყრდნობილია საკურთხევლის კუთხეებზე და დასავლეთის ორ პილონზე.გუმბათქვეშა კვადრატიდან გუმბათის წრეზე გადასვლა ხდება აფრული წესით.გუმბათის ყელი მეთად მაღალია,ამიტომ ვიწროდ გამოიყურება.მას სიმაღლეს მატებს სარკმლების მეტად მაღლა მოთავსება.ეს მდგომარეობა არ არის ჩვეულებრივი,რადგან,სხვა ძეგლებში სარკმელი უფრო დაბალიცაა და მაღალიც.აქ,ასე მაღლა სარკმლების აწევა გამოწვეულია მკლავების კამარების ზემოთ მოთავსებული სამალავების გამო.ამ სახურავქვეშა სათავსებს გამოუწვევია ოთხივე მხარეს სახურავების ამაღლება.ამ უკანასკნელს კი გამოუწვევია სარკმლების აწევა.გარედან ეს ცვლილება შესამჩნევი არ არის,მაგრამ შიგნით კი მნახველთა უსიამოვნო გაოცებას იწვევს.

  ტაძრის შიდა კედლები თლილი ქვითაა შემოსილი და ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება,რომ კედლებზე შელესვა და ფრესკული მხატვრობა თავიდანვე არ ყოფილა.გვიანი დროის ფრესკის ფრაგმენტები კი ჯერ კიდევ ასიოდე წლის წინათ ყოფილა.შესაძლოა ამაზევე მეტყველებს სხვადასხვა სურათის მქონე ჩუქურთმის მოთავსება აფრებზე(გარდა სამხრეთ-დასავლეთისა) და,ნაწილობრივ,პროფილირებული გუმბათქვეშა თაღები და მათი იმპოსტები.აგური გამოყენებულია აღდგენის დროს მუზარადის ფორმის გუმბათის კამარაზე.სარკმლები თითოა ოთხივე მკლავში,ხოლო გუმბათის ყელში თითქმის თანაბარი ინტერვალით განლაგებულია ხუთი.

  ტაძრის დასავლეთი მხარე რთულია,იგი რამდენიმე ელემენტისაგან შედგება.ცენტრში მაღალი და განიერი მკლავია,გვერდებზე კი დაბალი ნავებია.ეს სამი ნავი ერთმანეთთან შეერთებულია ნახევარწრიული მოხაზულობის განიერი თაღებით.სამწუხაროდ,გვერდითი ნავები სანახევროდ ჩაბნელებულია,რადგან მათ არ გააჩნიათ საკუთარი სარკმლები.

     ეკლესიის ინტერიერში ერთი არქიტექტურული დეტალია,რომელიც შესვლისთანავე იქცევს ყურადრებას.ესაა პროფილირებული სარტყელი,რომელიც შიდა კედლებს ერთ დონეზე გასდევს.იგი იწყება კონქის საფუძვლის დონეზე და ამ ხაზს არ ცვლის არსად,მიუხედავად იმისა,რომ ზოგჯერ კვეთს სარკმლებს ასეთივე სარტყელი,მაგრამ უფრო წვრილი,რომელიც გასდევს გუმბათს კამარის ძირში.

     ეკლესიაში საკურთხეველს გამომყოფი კანკელი უხეში და ულაზათოა.თავდაპირველი კანკელი არ შერჩენილა,ეს კი ახალია(მის კედლებში ჩაყოლებულია ძველი კანკელის ჩუქურთმიანი ქვების ფრაგმენტები).ინტერიერში არსებული თაღები ნახევარწრიულია.მხოლოს საკურთხევლის თაღია ოდნავ მოისრო,დასვლეთით მდებარე გვერდითი ნავების თაღებიც წრიულია,მაგრამ დაჭყლეტილად გამოიყურება,რადგან ცენტრი კაპიტელების ქვემოთაა.ხოლო,რაც შეეხება დასავლეთია კარს,მისი ისრული ფორმის ტიმპანი მიღებულია ორი ქვის ერთმანეთზე მიდებით.

(გერგეტის სამების გეგმა)

     დასავლეთის გვერდითი ნავების თავზე მდებარე სათავსებში მოხვედრა შეიძლება ცენტრალური მკლავის გვერდით კედლებში გაჭრილი პატარა კარებით.ტაძრის ფასადები თითო სიბრტყისაგანაა შემდგარი,არსად არავითარი შვერილი არ არის.სამხრეთით არსებული კარიბჭე გვიანაა მიდგმული.სამხრეთის კარის გვერდებზე მდებარე კრონშტეინები თავისთავად რომელიღაც თაღების საყრდენად უნდა ყოფილიყო განკუთვნილი.იყო თუ არა აქ კარიბჭე ან სხვა რაიმე მინაშენი,ამჟამად არ ირკვევა.

     შენობა დგას მაღალ ცოკოლზე,რომელიც ფაქტობრივად შედგება მსხვილი ლილვისა და სწორკუთხა საფეხურისაგან.აღმოსავლეთით რელიეფი რადგან დაბალია,ამიტომ აქეთ მხარეს ცოკოლს კიდევ ემატება ორი საფეხური.შენობის დამამთავრებელი კარნიზი მარტივი პროფილის მქონეა.მასზე ჩუქურთმა არსად არაა ამოკვეთილი.ფასადები მთლიანად შემოსილია კარგად თლილი ქვით.ქვის ზომები სხვადასხვაა,ამიტომ არც რიგებია დაცული.

(გერგეტის სამება ახლო ხედით)

     მორთულობასთან დაკავშირებით აღსანიშნავია ის გარემოებაც,რომ ცენტრალური სარკმელი და მასთან დაკავშირებული ჯვარი კვადრატებით კედლის სიბრტყის ზემოთაა,რელიეფურია,ხოლო დანარჩენი ჩაკვეთილია. ეკლესიის დასავლეთის ფასადის აბრისი აღმოსავლეთისას იმეორბს,კარ-სარკმლების განლაგებაში კი განსხვავებაა.აქ ფრონტონი დაზიანებულია,კარნიზიდან კუთხეებია დარჩენილი.

     ზემოთ აღვნიშნეთ,რომ გერგეტის ტაძრის ძეგლთა წრეა:საფარა,ზარზმა,ცაიში და დარბაზული ეკლესიიდან -დაბა.აქ ჩამოთვლილი არც ერთი გუმბათოვანი ტაძრის გვერდით გერგეტის დაყენება არ შეიძლება.მართალია,ის უფრო ახლოს არის ზარზმისა და ცაიშის ძეგლებთან,მაგრამ,ამავე დროს,მათ შორის გარკვეული ინტერვალი შეიმჩნევა.ამ ინტერვალს თუ გავითვალისწინებთ,გერგეტის ტაძრის აგების დროXI საუკუნის მეორე მეოთხედია.

(ტექსტი--თ.სანიკიძე-,,გერგეტის სამება,ხუროთმოძღვრული ძეგლი ყაზბეგის რეგიონში")

ყაზბეგის ღირშესანიშნაობები(2)

(ყაზბეგის ხედი)

ყაზბეგის რეგიონში სწრაფი ცვლილებები მიმდინარეობს.წლების წინ ადგილობრივი საზოგადოების შემოსავლის ძირითადი წყარო ტრანსსაზღვაო ვაჭრობა იყო რუსეთთან.ახლა საზღვარი ჩაკეტილია და ისინი ახლა გზებს ეძებენ სავაჭროდ.ახალგაზრდებს შეუძლიათ გადავიდნენ დედაქალაქში,სადაც მათ განვითარების უფრო მეტი შესაძლებლობა აქვთ.ყაზბეგში მცხოვრებ მოსახლეობას აქვს საკმაოდ დიდი სახლები და გამოუყენებელი ოთახები,სადაც სიხარულით მიიღებენ თანხის გადამხდელ ტურისტებს.რეგიონი დიდ იმედებს ამყარებს ტურიზმზე,როგორც შემოსავლის ახალ წყაროზე.

ყაზბეგის რეგიონი (დიდი ნაწილი მას ხევს უწოდებს) მდებარეობს საქართველოს ჩრდილოეთით,რუსეთის ჩრდილოეთით და სამხრეთ ოსეთის დასავლეთით.კავკასიის ქედის ჩრდილოეთ ფერდობი მოიცავს თერგის,თრუსოს და სნოს მდინარის ხეობებს.რეგიონის ცენტრია სოფ.სტეფანწმინდა.აქ მდებარეობს ყაზბეგის მთა(5033მ).თბილისიდან აქ მოხვედრას 2,5 სთ სჭირდება.აქ შეგიძლიათ საზოგადოებრივი ტრანსპორტითაც ისარგებლოთ.ავტომობილი ან გრძელი ფეხები დაგჭირდებათ სხვადასხვა ადგილას გადასაადგილებლადJ

ამ თავში ჩვენ ჩამოთვლილი გვაქვს ყაზბეგის სხვადასხვა ღირსშესანიშნაობები.ზოგიერთ ადგილას მისვლას რამოდენიმე საათი სჭირდება,ზოგიერთს კი დიდი ხნით ადრე დაგეგმვა და ტრანსპორტით უზრუნველყოფა.ჩვენი მიზანია,გადმოგცეთ იდეები,რომლის საშუალებითაც შეძლებთ სასიამოვნო დროის გატარებას რეგიონში.დეტალური ინფორმაცია მივიღეთ ადგილობრივი მაცხოვრებლებისგან და და შემდეგი წიგნებიდან: BRADT’S ,,Georgia with Armenia”,PETER NASMYTH’S,,walking in the Caucasus” and HAEBERLI/HARTER’S ..THE Eagle’s wing”.

(გერგეტის სამება)

გერგეტის სამება

სამების ეკლესია აშენებულია მე-15 საუკუნეში და ხევის უმნიშვნელოვანეს სალოცავ ადგილს წარმოადგენს.ტაძრიდან სოფ.სტეფანწმინდისა და ყაზბეგის მთების შესანიშნავი ხედი იშლება.ეს არის ლამაზი ადგილი სასეირნოდ.აქედან შეგიძლიათ ახვიდეთ სტეფანწმინდის პირდაპირ მდებარე ქუროს ქედზე.უკან პატარა ტყე და ახლად აშენებული ეკლესიაა,რომელიც მთის ძირში მდებარეობს.ეს ადგილი საუცხოოა მზის ჩასვლის საყურებლად,განსაკუთრებით ლამაზია მზის სხივების არეკვლა გერგეტის მყინვარზე

გერგეტის მყინვარი

(გერგეტის მყინვარი)

ეს ადგილი სოფ.გერგეტიდან 10 კმ-ის დაშორებით მდებარეობს.როცა იქ არსებულ ეკლესიას მიაღწევთ , თქვენს თვალწინ ალპური მდელოები და გერგეტის მყინვარი წარმოგიდგებათ.მყინვარი ზღ.დ-დან 2950 მეტრზე მდებარეობს.მყინვარი ერთი შეხედვით უფრო მჭიდრო ჩანს რეალურთან შედარებით.

დევდორაკის მყინვარი

(დევდორაკის მყინვარი)

ამ ადგილისკენ მიმავალი ბილიკი იწყება სტეფანწმინდიდან და მიუყვება დარიალის ხეობას.გამოიყენეთ შანსი და იმოგზაურეთ ამ პატარა მხარეში,სადაც დანიშნულების ადგილამდე მისვლამდე გველეთის ჩანჩქერი შეგხვდებათ.აქ შეხვდებით აგრეთვე არყის ტყეს,რომელიც მდიდარია ალპური ტიპის მცენარეებით.აქვე არის მყინვარიც.არსებობს ზვავის ჩამოწოლის საფრთხე,ეს საკმაოდ რთული გზაა და გამოცდილი მთამსვლელის გარეშე წასვლას არ გირჩევთ.

(დარიალის ხეობა)

დარიალის ხეობა

მდებარეობს სტეფანწმინდის ჩრდილოეთით და სწორედ აქ გადის ავტობანი.ბევრი ისტორია შეიქმნა ამ ვიწრო და ველურ გზაზე.აქ შეძლებთ ფრინველებზე დაკვირვებასაც.აქ შენდება ქვეყნის მასშტაბით მეორე უდიდესი მონასტერი.

სოფელი სნო

(სოფ.სნო)

ეს პატარა დასახლება სტეფანწმინდიდან დაახლოებით 5 კმ.სავალზეა,გზა მიუყვება არწივის ქედს.ეს ადგილი თითქმის დაცლილია მცხოვრებლებისგან.აქ მხოლოდ რამოდენიმე ადამიანი ცხოვრობს.მიუხედავად ამისა,ცოცხალი გარემოა.აქ აგრეთვე ათასობით ფუტკარი ბინადრობს.

სოფელი არშა

ამ ადგილზე მისაღწევად გერგეტის სამხრეთით მდებარე მდინარეს უნდა გაუყვეთ.15 წუთის შემდეგ შეგხვდებათ პატარა მინერალური წყლის აუზი,რომელიც ზაფხულშიც ძალიან ცივია.შემდეგ მიაღწევთ პატარა დასახლებას,სადაც ორი ნანგრევია,აქ მათ შესწავლასაც შეძლებთ.მეტალის ხიდზე გადასვლის შემდეგ მიხვალთ არშამდე(გზაში პატარა რესტორანიც შეგხვდებათ).აქედან კი შესაძლებელია უკან სტეფანწმინდაში დაბრუნება.

სოფელი იუტა

ეს ადგილი ხეობიდან 18 კმ-ითაა დაშორებული.ამ ადგილამდე შეგიძლიათ ფეხითაც მიხვიდეთ,მაგრამ უფრო კომფორტული და სწრაფი მანქანაა.ეს სოფელი ყველაზე მაღალი ადგილია ამ ტერიტორიაზე,ზ.ღ-დან 2150მ-ზე მდებარეობს.აქ მცხოვრები ხალხი ძირითადად არაბულები არიან.ისინი ძალიან თბილი და იუმორით სავსე ხალხია.მიუხედავად იმისა,რომ სოფელი ცივილიზაციას მოწყვეტილია,იუტა ალპინისტებისთვის ნამდვილი სამოთხეა.

თრუსოს ხეობა

(თრუსოს ხეობა)

ბილიკი სოფელ ოკრაკანოდან იწყება და მივყავართ თერგის ხეობამდე.გზაზე შეგხვდებათ უამრავი ფერადი მინერალური წყლები.ეს არის სანახაობრივი დეკორაციები მყინვარის ციცაბო ფერდობებზე.სიმაღლის ზრდასთან ერთად იზრდება თავდაცვითი კოშკების რაოდენობაც.არ დაგავიწყდეთ პასპორტის წამოღება,რადგან მიადგებით სოფელ კეტრას,სადაც გადის სამხრეთ ოსეთის საზღვარი.

ზემო თრუსოს ხეობა

ამ სოფელს აბანოს ეძახიან,რომელიც ღრმა ხეობაში მდებარეობს.ეს კარგი ადგილია ფეხით სასიარულოდ.შეგიძლიათ შეისწავლოთ ხეობები,თუ მეზობელმა მესაზღვრეებმა ამის საშუალება მოგცეს.ხეობაში თავდაპირველად ოსები ცხოვრობდნენ,მაგრამ მათ თანდათან მიატოვეს ტერიტორია.უმეტესი ადგილი მიტოვებულია,მაგრამ არის სახლები,რომლებსაც ძირითადად ზაფხულის სეზონზე გამოიყენებენ.აქ ყველგან შეამჩნევთ საზოგადოებრივი ცხოვრების კვალს.

ალექსანდრე ყაზბეგის სახელობის მუზეუმი

(ალ.ყაზბეგის სახლ-მუზეუმი)

მუზეუმი მე-19 საუკუნის ქართველი მწერლის ალექსანდრე ყაზბეგის სახელობისაა.სტეფანწმინდიდან 5 წუთის ასეირნების შემდეგ მოხვდებით იქ.მუზეუმი კარგ საშუალებას იძლევა გაეცნოთ ამ პასტორალური პოეტის ცხოვრებას და საქართველოს იმდროინდელ კულტურას.ინფორმაციას მხოლოდ ქართულ ენაზე მიიღებთ,თუ გვერდით მეგობარი არ გყავთ,რომელიც გითარგმნით.

ალპინისტთა მუზეუმი

მთამსვლელების პატარა მუზეუმი მდებარეობს ქალაქის ცენტრში,პირველ პარალელურ ქუჩაზე.მუზეუმი ხშირად ჩაკეტილია,მაგრამ არ მოგერიდოთ მეზობელ სახლში დაკაკუნება,სადაც კასალიკაშვილები ოჯახი ცხოვრობს,ისინი გაგიღებენ მუზეუმს.მუზეუმი დამთვალიერებელს სთავაზობს მდიდარ ფოტომასალას ქართული ტრადიციული ალპინიზმის შესახებ.

წყარო