კავკასია

                                    (კავკასიის ხედი)

    კავკასია, რუსეთის კავკასია და მათი მთიანი სისტემა შავ ზღვასა (დასავლეთით) და კასპიის ზღვას (აღმოსავლეთით) შორისაა მოქცეული. ტერიტორია მოიცავს რუსეთს, საქართველოს, აზერბაიჯანს და სომხეთს.

     დიდი ისტორიული ბარიერი კავკასიის მთები კასპიისა და შავი ზღვის რეგიონებს ჰყოფს ერთმანეთისგან,აქ გადის საზღვარი ევროპასა და აზიას შორის. ზოგადად მთები ორ ნაწილად იყოფა დიდი კავკასიონის (რუსული: Bolshoy კავკასია) ჩრდილოეთით და მცირე კავკასიონის (maly კავკასია) სამხრეთით. მთა ელბრუსი მდებარეობს კავკასიონის ქედზე, არის18.510 ფუტი (5,642 მ), კავკასიის უმაღლესი მწვერვალია. კავკასიის დიდი წყალგამყოფი ქედი არის მთავარი ხერხემალი,ტრადიციულად გამყოფი ევროპისა და აზიისა.თითქმის მთელი რეგიონი აზიას ეკუთვნის.დღემდე მიმდინარეობს მსჯელობა იმასთან დაკავშირებით,კავკასია აზიას მიეკუთვნება თუ ევროპას.

    სახელი კავკასია ლათინურად იხმარება დღეს, რომელიც ძველი ბერძნული geographers-დან წარმოდგება და ისტორიკოსების მიერ ეს ტერმინი გამოიყენება.რუსეთის კავკასიაც არის იმავე წარმოშობის. ეტიმოლოგიის საწყისია კაზ-კაზ, ხეთური სახელია,ამ რეგიონის მოქალაქეები შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროზე ბინადრობდნენ.ეს უძველესი ნომენკლატურა ასახავს რეგიონის ისტორიულ მნიშვნელობას. ბერძნულ მითოლოგიაში სპექტრი იყო სცენა პრომეთეს განცდებისა. ბერძნული მითი მოგვითხრობს არგონავტების შესახებ,რომლებიც კოლხეთს ეწვივნენ ოქროს საწმისის წამოსაღებად.ეს მითი გვიჩვენებს,რომ კოლხეთი იმ
დროს მდიდარისახელმწიფო იყო. სავაჭრო ურთიერთობები ძირითადად ჩრდილოეთის მიმართულებით ხორციელდება.რეგიონი გამოირჩევა ეთნიკური და კულტურული მრავალფეროვნებით .კოლხები, მაგალითად, როგორც ეს აღწერილია მე -5 საუკუნის ბერძენი ისტორიკოსის ჰეროდოტეს ნაშრომში, იყვნენ მოხსენიებული როგორც შავი ეგვიპტელები, თუმცა მათი წარმოშობა გაურკვეველია. მომდევნო საუკუნეებში, ხალხთა ნაკადი შეემატა კავაკასიას ძირითადად ევრაზიიდან და დამკვიდრდა ამ რეგიონში. გასაკვირი არ არის, რომ ამ რეგიონში სხვადასხვა ენებზე ლაპარაკობენ,ვიდრე მსოფლიოს ნებისმიერ სხვა ტერიტორიაზე.

მიწის ჩრდილოეთით მდებარე ტერიტორიას დიდი კავკასიონი ეწოდება(Predkavkazye, ან "Hither კავკასია" ) და სამხრეთით მდებარე ტერიტორიას (Zakavkazye, ან "დამატებითი კავკასია). მთელ რეგიონში, რომელის ფართობი 170,000 კვადრატული მილია (440,000 კვ კმ), უმეტესად მთიანი ტერიტორიაა.აქ ვრცელდება სამხრეთით მდებარე დაბლობები, კუმა-მანიჩის ღრმული,მდინარეების აუზე
ბი ჩრდილოეთ საზღვრებს თურქეთსა და სამხრეთით ირანს შორის. რეგიონი ასევე მოიცავს რუსეთის ნაწილს (მათ შორის დაღესტანსა და რამდენიმე სხვა ადმინისტრაციულ ერთეულს) და ამიერკავკასიის რესპუბლიკებს საქართველოს, სომხეთსა და აზერბაიჯანს.

    დიდი კავკასიონის ქედიდან დაახლოებით 750 მილზე(1,200 კმ) ვრცელდება ტამანის ნახევარკუნძული,რომელიც ჰყოფს შავ ზღვას აზოვის ზღვისაგან,აბსერონის ნახევარკუნძული, რომელიც კასპიის ზღვის აღმოსავლეთით მდებარეობს გადის ნავთობით მდიდარ ტერიტორიებზე ბაქოსა და აზერბაიჯანზე. დასავლეთ კავკასია შედგება ძირითადად ვაკე ნაწილისაგან, როგორიცაა ვრცელი დაბლობი ჩრდილოეთით,რომელსაც ყუბანის მდინარე ესაზღვრება და თანდათან სამხრეთით გადადის.ცენტრალური კავკასია მოიცავს სტავროპოლის ზეგანს, ხასიათდება ძირითადად კირქვის ან ქვიშაქვით გამოყოფილი ღრმა ხეობებით;Mineralnye Vody-პიატიგორსკი ზონაში სამხრეთით,  სადაც მთა ბეშტაუ მდებარეობს 4.593 ფუტი (1,400 მ) მიმდებარე პლატოზე და, სამხრეთით, სადაც თერგი გაედინება,გამოყოფილი ალკანჩურტის ველი. აღმოსავლეთ კავკასია დაბლობზე გადიოდა ქვედა თერგს და, ჩრდილოეთით დიდი ნოგაის სტეპებს, სადაც მდინარე კუმა გაედინება. ორივე მდინარე ჩაედინება კასპიის ზღვაში.

   დიდი კავკასიონისჩრდილოეთ ფერდობებზე არ არის ისეთი ციცაბო ადგილები,როგორც სამხრეთით. შუა სისტემა შედარებით ვიწროა, მაგრამ მისი აღმოსავლეთ და დასავლეთ ნაწილები 100 მილზე (160 კმ) ან მეტი ტერიტორიაზე ვრცელდება.. ძირითადი სისტემა მთა ელბრუს გარდა შეიცავს, მთა Dombey-Yolgen;(4.046 მეტრზე), დასავლეთ სექტორში; კრონშტეინების შხარას,Dykhtau , და ყაზბეგი, მთელი 16,000 ფუტი (4,800 მეტრი), ცენტრალურ სექტორში; და კრონშტეინებიTebulosmta და Bazardyuzyu, ორივე  , ორივე 14.600 ფუტზე (4,550 მ) მეტია,ვრცელდება ძირითადად აღმოსავლეთით.

   დიდი კავკასიონისსამხრეთით, შავი ზღვის სანაპიროზე, მდებარეობს ალუვიური კოლხეთის დაბლობი.სამხრეთით კასპიის მხარეს, შირაქის ველს, დიდ და მცირე კავკასიონის ქედებს შორის, ვრცელდება მტკვრის-არაქსის დაბლობიი. ცენტრში მდინარე მტკვრის მარჯვენა შენაკადიდან, აზერბაიჯანის მდინარე არასი იღებს სათავეს. ჩრდილო მთებში მტკვრის-არაქსის დაბლობის საწყისი აბერსონის ნახევარკუნძულზეა; და უკიდურეს სამხრეთით ვიწრო Länkäran დაბლობი ვრცელდება ,აგრეთვე Talish (Talysh) მთები, რომელიც აღემატება 8,000 ფუტს (2400 მეტრი)

(კავკასიის ხედი)

  მტკვარ-არაქსის დაბლობის დასავლეთით მდებარეობს მცირე კავკასიონის ქედი, რომელიც გრძელდება ჯავახეთის ქედამდე და გადადის სომხეთში და შედის თურქეთში. მცირე კავკასიონის აღმოსავლეთით მდებარეობს სევანის ტბა , უმაღლესი მწვერვალები 12,000 ფუტზე მაღალია (3,600 მ), ხოლო მთა Aragats  (Alagöz) უმაღლესი მწვერვალია, 13.418 ფუტი (4,090 მ). მათი ძირით
ადი ნაწილებივრცელდება, მტკვრის და არაქსის მდინარეების ორივე ნაკადის გარშემო, მცირე კავკასიონის-მტკვრის ჩრდილოეთით და არაქსის სამხრეთით.


წყარო

ყაზბეგის ღირშესანიშნაობები (1)

   მთის შვილები მთის ერთგულები არიან,ბარადაც კი აქ სხვანაირად უყვართ,ძლიერად სწამთ,სხვანაირად გრძნობენ მზე-მთვარის ჩასვლა-ამოსვლას,აქ ვარსკვლავები უფრო ახლოა,აქაური ბუნება უფლის შედევრს გავს.აქ ყოველი დგე მონაპოვარი და თვთის საჩუქარია.ეს ყაზბეგია-კლდოვანი სამოთხე.

   ყაზბეგის ეროვნული პარკი-ჩვენი ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთით,ცენტრალურ კავკასიონზე,სტეფანწმინდას რაიონში,მდებარეობს ყაზბეგის ეროვნული პარკი. აქ ჩამოედინება მდინარე თერგი,რომლის მარჯვენა შენაკადს,სნოს წყალს-ჯუთა და ქვენამფის წყალი ქმნიან.შეგიძლიათ,მოინახულოთ მრავალფეროვანი და იშვიათი ალპუეო და სუბალპური მცენარეების სახეობები,მრავალი ისტორიულ-კულტურული ძეგლი,ულამაზესი ბუნება.აქ მრავლად შეხვდებით გადაშენების პირას მისულ მცენარეებს.ის მრავალფეროვანი ფლორითა და ფაუნით გამოირჩევა.

                                    

(მდ.ჩხერეს ხეობა)

  მდ.ჩხერეს ხეობა,ჩხერის ვულკანური ნაკადები-ჩხერი სათავეს მყინვარწვერიდან იღებს და თერგს მარცხენა მხრიდან,სტეფანწმინდის ფარგლებში უერთდება.მდინარის მარცხენა ფერდზეა ლავური ნაკადები,რომლებიც ერთმანეთისგან ვულკანური ბრექჩიებითაა გამოყოფილი.აქ ითვლიან 5 ლავურ ნაკადს.მძლავრი ლავური ნაკადები აღწევს თერგის მარცხენა ფერდამდე,ზოგი მათგანი უფრო ზევით წყდება.ყაზბეგის რაიონში ცნობილია ორი მძლავრი ვულკანური         

ცენტრი:მყინვარწვერი და ქაბარჯინა.ორივე ვულკანი ჩამქრალია,რთული აგებულებისაა და იძლევა რადიკალურად მიმდინარე ლავურ ნაკადებს.

    ჭიუხის ვულკანური მასივი წარმოიშვა წყალქვეშ,ვულკანური ამოფრქვევის შედეგად,დაახლოებით 170 მლნ.წლის წინათ.აგებულია ბაზალტური შდგენილობის ბალიშა ლავებით.

     დარიალის ხეობა-ბუნების კიდევ ერთი საოცრება ყაზბეგში.მის მნახველს აუცილებლად მოუნდება მისი ხელახლა ნახვა.თვალი ვერ ძღება მისი ყურებით.ცამდე აწვდილი,ნისლში გახვეული მწვერვალები ღრმად ჩაფიქრებული მკაცრი სახის დევკაცებივით რომ ადგანან თერგს თავზე.ისიც თითქოს ბობოქრობით ტოლს არ უდებს და სიდიადეში ეჯიბრება.

(დარიალის ხეობა)

      დარი-ალი,დარი-ალანი სპარსულად ნიშნავს კარებს ალანებისას.არაბნი უწოდებენ მას ბაბ-ალ-ლანს,ე.ი.კაარნი ალანებისა.ჩვენებურად ეწოდება-არაგვის კარი,ხევის კარი.მდებარეობს ზღვის დონიდან 4112 მეტრზე.დარიალი წარმოადგენს მეტად ვიწრო გასავალს,სიგრძით 12 ვერსის მანძილზე,კავკასიის მთებში,მყინვარის მთის ძირში,სადაც მოშხუის და მოღელავს თერგი.უწინდელ დროში დარიალის გასავალი ერთადერთი გზა იყო ჩრდილო ველურთათვის საქართველოში შემოსევისთვის და ამიტომ  ჩვენმა მეფეებმა მიაქციეს მის გამაგრებას ყურადღება.დარიალის ხეობაშივეა გაყვანილი საქართველოს სამხედრო გზატკეცილი,რომლის გაკეთება რუსებმა დაიწყეს 1803 წელს და მხოლოდ 1820 წელს დაამთავრეს.

(ბეთლემის მონასტერი)

     ბეთლემი-ზღვის დონიდან 3900 მეტრზე ნდებარეობს.გადმოცემით,მტრის შემოსევების დროს აქ სამეფო ოჯახისა და ეკლესიის საგანძურს ინახავდნენ.სწორედ ეს გამოქვაბულია წმინდა ილია მართლის-ილია ჭავჭავაძის შესანიშნავი პოემა ,,განდეგილის"ქვაკუთხედი.ბეთლემის გამოქვაბული ძალიან რთულად მისადგომი ადგილია და იმ სასულიერო პირებსაც,რომლებიც წელიწადში რამდენჯერმე აღავლენენ ამ ადგილას წირვას,თითქმის 80 მეტრი სიმაღლის კლდის დაძლევა უწევთ.

(მყინვარწვერი)

 (ყაზბეგის ჩანჩქერი)

  

                                                                                                           

      პირველად მყინვარწვერი-ყველაზე მოკლე,მაგრამ ამავდროულად ყველაზე რთული -გველეშაპის კლდეებზე გამავალი გზით დალაშქრეს.ამ გზის გავლა პირველად სახელგანთქმულმა ქართველმა მთამსვლელმა შოთა მიქელაძემ სცადა,თუმცა 4900 მეტრის სიმალიდან მოსხლტა და დაიღუპა.5047 მეტრი,ესაა მყინვარწვერის ოფიციალური სიმაღლე.ქართველი მთამსვლელის ლაშა გოდუაძის სიტყვებია:,,მივდივარ,რადგან ევერესტი არსებობს"-სწორედ ასე უპასუხა სახელგანთქმულმა ინგლისელმა მთამსვლელმა ჯორჯ მელორიმ როცა ჰკითხეს,თუ რატომ დადიოდა მთაში.და თუ დღეის შემდეგ მეც მკითხავენ,რა მინდა მთაში,ვუპასუხებ:,,მივდივარ,რადგან მყინვარწვერი არსებობს".

       ყაზბეგში ორი ჩანჩქერია,რომელთაც ფეხით სულ იოლად მიადგებით.სოფელ არშას თავზე შგიძლიათ ახვიდეთ და ,,ქალის თმად"წოდებული ჩანჩქერი ნახოთ.აქ მდინარე არშისწყალი კლდეზე ვერცხლისფერ ჩქერალად მობიბინებს და მართლაც ქალის დალალებს მოგაგონებთ.არშის ქვედა ჩანჩქერიც გზიდან მოჩანს,ოღონდ ისე უფერულად,მოულოდნელად გამოჩნდება,რომ ვერ მიხვდებით,იმ მოყავისფრო კლდეებში წყალი რატომ გადმოუშვიათ

        მართლაც რომ გასაოცარ შთაბეჭდილებას ახდენს მნახველზე გერგეტის სამება.განსაკუთრებით თავისი ადგილმდებარეობით.აი,რას წერს ალექსანდრე ყაზბეგი შუა საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების ამ ერთ-ერთ თვალსაჩინო ნიმუშზე:,,საკმარისია ამ შენობის ნახვა,რომ კაცმა გაიგოს,რა შეუძლიან ხალხის შეერთებულს ძალას და მათს ამალებულს სულიერ მდგომარეობას".

        სამება აღმართულია ზღვის დონიდან 2170 მეტრ სიმაღლეზე.მაღალ მთაზე,რომელიც მყინვარწვერის განშტოებას წარმოადგენს და სოფელ გერგეტს დაჰყურებს.მასში შედის გალავნით გარშემოტყნული სამი ნაგებობა:დიდი გუმბათოვანი ტაძარი და ე.წ.,,საბჭეო".მყინვარისა და ორწვერის კაშკაშა თეთრ ფონზე ნაგებობები გეომეტრიული კომტურებით იხაზება და ორგანულად არის შერწყმული გარენოსთან.გერგეტის სამება ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული საკულტო ნაგებობა იყო საქართველოს მთიანეთში.აქ არა მარტო ქართველი მთიელები,არამედ ჩრდილო კავკასიიდანაც მოდიოდნენ სალოცავად.საუკუნეების განმავლობაში სამებასთან მჭიდროდ იყო დაკავშირებული მოხევეების ცხოვრება.სწორედ ამიტომაა,რომ სამების ეკლესია ალ.ყაზბეგის გმირების მოქმედების მთავარ ასპარეზს წარმოადგენს.იგი,როგორც,,სიმდიდრე და სიამაყე მოხევეთა ხალხისა",სხვა მწერლების,მოგზაურთა თუ მკვლევართა თხზულებებშიც ხშირად გვხვდება.

      ტაძრის გეგმა მარტივია.მას საფუძვლად უდევს ჯვარი,რომლის მკლავებსშორისი მონაკვეთების შევსებით მიიღება კვადრატთან მიახლოებული სწორკუთხედი.ნაგებობის შინაგანი სივრცე კომპაქტური და ერთიანია.მისი ყველა ელემენტი თავს იყრის ცენტრში,გუმბათქვეშა კვადრატის ირგვლივ.ის შიგნიდან არაბუნებრივად მაღალია,მაშინ,როცა სხვა ინტერიერის ნაწილები უჩვეულიდ დაბალი პროპორციებით გამოირჩევა.ამის მიზეზი კი არის შენობის მეორე იარუსუს სათავსოები,ეომლებიც სამალავთა რთულ სისტემას ქმნიან.  ტაძრის დაბალ და მძიმე ინტერიერს თავისი შესატყვისი განათების სისტემაც აქვს.შინაგანი სივრცე უფრო ნაკლებად არის განათებული,ვიდრე წინა ხანის ძეგლებისა,რაც ასევე ამ დროის ნიშანდობლივი თვისებაა.დამახასიათებელია აგრეთვე ტაძრის ინტერიერში არსებული კედელ-კამარების გამყოფი მძლავრი სარტყელი და გუმბათის აფრების ორნამენტული მორთულობა.ყურადღებას იქცევს საკურთხევლის აბისდის წინ აღმართული კანკელი,რომელსაც მეტად ორიგინალური ფორმა აქვს და XVI-XVII საუკუნით თარიღდება.

      ტაძეის გუმბათის ყელი გარედან ათწახნაგაა.მასში ხუთი ფანჯარაა გაჭრილი,ხოლო დანარჩენში შექმნილია ცრუ საფანჯრე არეები,რომლებიც ნამდვილი ფანჯრების მსგავსადვეა მორთული.თითოეული მათგანი ჩასმულია ორმარგლილვიან ჩარჩოში და შემკულია ფართო ორნამენტული არშიით.სამების ტაძრის დამათარიღებელი წარწერა არ მოიპოვება და არც წერილობით წყაროებშია დაზუსტებული მისი მშენებლობის დრო და ვითარება.მიუხედავად ანისა,ძეგლის სტლისტიკური მონაცენები დაისტორიული დოკუმენტების არაპირდაპირი ცნობები,მიუთითებს იმაზე,რომ ძეგლი XIV საუკუნის 30-იან წლებშია აგებული.

     გერგტის ანსამბლის მეორე ნაგებობაა სამრეკლო.აშენებულია ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთით გალავანში და ტაძრის მსგავსადვე თლილი ანდეზიტის კვადრებით არის ნაგები.მისი პირველი სართული წარმოადგენს მასიურ კუბს,რომელშიაც ანსამბლის ეზოში შესასვლელია მოწყობილი,მეორე სართულს კი თაღებით გახსნილი ფანჩატურის სახე აქვს და პირამიდული ფორმის გუმბათით მთავრდება.სამრეკლოს ფასადებიც უხვად არის მოჩუქურთმებული,მორთულობათაგან განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს დასავლეთ ფასადზე მოთავსებული მამაკაცის რელიეფური გამოსახულება,რომელსაც სამშენებლო ინსტრუმენტები-გონიო და შვეული უჭირავს ხელში.ფიგურას ირგვლივ ასომთავრულით შესრულებული წარწერა შემოუყვება,რომელიც ასე იკითხება:,,იაგუნდის ძესა,რომელმან სამრეკლონი აღაშენა წმიდისა სამებისა ეკლესიისანი,შეუნდვენ ღმერთმან.გალატოზსა გრიგოლს შეუნდვენ ღმერთმან".როგორც ვხედავთ,აქ ნაგებობის მშენებლობაზე საუბარი,მაგრამ წარწერას თარიღი არ აქვს და რც მასში მოხსენებული პირების შესახებ გვაქვს რაიმე სხვა ცნობა.

      ,,საბჭეო" ტაძრის სამხრეთ ფასადზეა მიდგმული და ფარავს ტაძარში შესასვლელ კარს,რომელიც ამოშენებულია.იგი თითქმის კვადრატული ნაგებობაა და ოდნავ აღმოსავლეთით არის მიქცეული მთელი კორპუსით.გადახურულია ერთიანი ნახევარწრიული კამარით,რომელიც სამხრეთისაკენ ფროტონით დაგვირგვინებული დიდი თაღით იხსნება.თარიღდება XV-XVIსაუკუნით.იგი ხევის თემის უხუცესთა სათათბირო ადგილი იყო.

(გერგეტის სამება)

       მაგრამ ყოველივე ეს მოხევეთა ცხოვრებაში სამების როლისა და მნიშვნელობის მხოლოდ ერთ მხარეს გვიჩვენებს.ძეგლის ისტორიის სხვა ფაქტების შესახებ კიდევ მრავალი პირდაპირი და არაპირდაპირი ცნობაა დღენდე შემონახული.მათზე დაყრდნობით ირკვევა თვით მიზეზო სამების აშენებისა.

     მონღოლებისგან გათელილი საქართველო XIV საუკუნის დასაწყისში კვლავ ძალ-ღონეს იკრებს.ქვეყნის მესვეურები სახელმწიფოს ძველი დიდების აღორძინებაზე ფიქრობენ.მათი უპირველესი საზრუნავი ხდება ქრისტიანობის შერყეული პოზიციების გამტკიცება.ქრისტიანობის შესუსტება განსაკუთრებით მთიან მხარეში შეიმჩნეოდა.ამ მიმართულებით ერთ-ერთი ყველაზე ქმედითი და რეალური ნაბიჯი ეკლესიის აგება უნდა ყოფილიყო.ალბათ,ეს გახდა მიზეზი გერგეტის სამების აგებისა.სამების მშენებლობის ინიციატორი საქართველოს საპატრიარქო უნდა ყოფილიტო,რადგან ამ დროს სამება,სოფელი გერგეტი და გერგეტელთა მეშვეობით ფაქტობრივად მთელი ხევი მცხეთის სვეტიცხოვლის მამულთა რიცხვში ითვლებოდა.

     სამება ,,მცხეთის სამკაულის სახიზარსაც"წარმოადგენდა.როგორც ჩანს,შიშიანობის დროს საქართველოს საკათალიკოსოს ძვირფასეულობა აქ ამოჰქონდათ შესანახად.ალბათ,ამ მიზნით იყო მოწყობილი თაძაეში სამალავთა რთული სისტემა.ხანგეძლივი დროის მანძილზე აქ ესვენა ქართული ქრისტიანობის ერთ-ერთი უწმინდესი რელიქვია-წმ.ნინოს ჯვარი.

არშის ციხე

(ტექსტი--ჩეკურიშვილი ბელა-,,ქართული ჩანჩქერები:შიგრა,ოკაცე,ქალის თმა". წითლანაძე ლეილა-,,ყაზბეგის არქეოლოგიური ძეგლები".)

ყაზბეგის ისტორია

(ყაზბეგის ხედი)

    ყაზბეგის მუნიციპალიტეტი საქართველოს ერთ–ერთი მაღალმთიანი კუთხეა, რომელსაც ძველი სახელწოდებით ,,ხევი’’–თ მოიხსენიებენ. ხევის ტერიტორია უხსოვარი დროიდანვე ყოფილა დასახლებული, რაც დასტურდება არქეოლოგიური გათხრების შედეგად, აღმოჩენილი სამეცნიერო ლიტერატურაში „ყაზბეგის განძის“ სახელწოდებითაა ცნობილი. იგი მიეკუთვნება ძვ.წ. X-VI სს. და ახ.წ. IV-VI საუკუნეებს. ისტორიკოსთა გადმოცემით, XII საუკუნემდე ხევს ერქვა „წანარეთი’’, რომელიც მოიცავდა თერგის ხეობას, თრუსოს სათავედან დარიალის კარიბჭემდე. შესაბამისად ამისა, “წანარეთის“ მცხოვრებთა ისტორიული სახელწოდება იყო „წანარები“. XII საუკუნიდან , როგორც ეს აღნიშნულია თამარის ისტორიკოსის ცნობაში, თერგის ხეობის მონაკვეთს, სოფელ მნიდან დარიალის ხეობის ბოლომდე, ეწოდა „ხევი“, ხოლო მის მკვიდრთ – „მოხევე“. “წანართა”პერიოდშია შექმნილი ხევში უძველესი კულტურის ნაწილი, დღეს არსებული ქრისტიანული ეკლესიები და სასიგნალო კოშკები

    მოხევეები – ქართველ მთიელთა ეთნოგრაფიული ჯგუფია. ძირითადად ცხოვრობენ ისტორიული ხევის,ამჟამად ყაზბეგის მუნიციპალიტეტში. მოხევეები საუბრობენ მოხევურ დიალექტზე და გამოირჩევიან კულტურისა და ყოფის ზოგიერთი თავისებურებებით. ვახუშტი ბაგრატიონი მოხევეებს ასე ახასიათებს – „ თავიანთი ფიზიკური აღნაგობით მოხევეები საშუალო ტანისანი არიან. სხეულის სიმკვრივესთან ერთად მათ ახასიათებთ ფიზიკური ჯამრთელობა და მოქნილობა. ტიპიური მოხევე სახით უფრო პირმრგვალია, აქვს სახის სწორი მოხაზულობა და შავგვრემანი ფერი. ფიზიკურ სისაღესთან მოხევე გულადია, მოსაქმე, მარდი და გამბედავი... მოხევე თავისი ენის მოსიყვარულეა. მიუხედავად იმისა,რომ მას მჭიდრო ეკონომიკურ– კულტურული კავშირი აქვს კავკასიასთან და სხვა უცხო ტომებთან, ის მშობლიურ ენას არ ივიწყებს. ენის სიწმინდის შერყევა მოხევეებს სამარცხვინოდ მიაჩნია. მოხევეები მეტყველებენ დინჯად და გარკვევით. გონებამახვილობასთან მათ ახასიათებთ ნათელი აზროვნება და სწრაფი მოფიქრება. საუბრის დროს მოხეურად უქცევენ’’.

   ხევში მრავლადაა უძველესი ისტორიული ღირსშესანიშნაობათა ძეგლები. წმინდა სამების გუმბათოვანი ტაძარი (XIV ს–ის პირველი ნახევარი) , გარბნის ეკლესია (IX-X სს) , სიონის სამნავიანი ბაზილიკა (IX-X სს), ახალციხის ბაზილიკა (IX ს), ხევში ჯერ კიდევ არის შემორჩენილი ქრისტიანული წარმართულ წეს–ჩვევათა ნაზავი. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ადგილობრივთა (მოხევეების) სარწმუნოებრივი ადათ–წესები.

    ყაზბეგის მუნიციპალიტეტი შედგება ოთხი მთავარი ხეობისაგან: სნოსწყლის, თრუსოს, თერგის, და დარიალის ხეობებისგან. თრუსოს ხეობის სათავეში ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით (XVIIIს) მხოლოდ რვა ოსური სოფელი არსებობდა.ოსები თრუსოს ხეობაზე სავარაუდოდ 1290–იანი წლებში გამოჩნდებოდნენ რადგანაც, XIII–ე საუკუნის 40–იან წლებში ბათო–ყაენის დროს, მდინარე ვოლგის ქვემოთ შეიქმნა ფეოდალური სახელმწიფო ,,ოქროს ურდო’’, რის შემდეგაც მონღოლებმა იქ მოსახლე ოსების მიწები საძოვრებად აქციეს, ხოლო ოსებმა თავი შეაფარეს ჩრდილოეთ კავკასიის მთებს. ოსებისთვის მთის მწირი ბუნება საკმარისი არ აღმოჩნდა და გადმოსვლა დაიწყეს კავკასიონის სამხრეთ მთიანეთში, საქართველოში დავით VIII მეფობის დროს. 1290–იანი წლების ბოლოს, დასუსტებულმა საქართველომ წინააღმდეგობა ვერ გაუწია იმიერკავკასიელი მთიელების, ძირითადად ოსების მიერ, სამხრეთ კავკასიის ქართველი მთიელების მიწების დაკავებას.თუმცა მეფე დავით VIII, 1301 წელს მონღოლებს აუჯანყდა, დამარცხდა და თავი გველეთის ციხეს შეაფარა. დროთა განმავლობაში ოსებმა სოფელ კობამდე ჩამოინაცვლეს.

  ადრეულ პერიოდში ხევი, სტრატეგიული მნიშვნელობის გამო, სამეფო ხელისუფლების მზრუნველობის ქვეშ მყოფი რეგიონი იყო. ხევში, ხევისბერების მმართველობა იყო განმტკიცებული, რომლებიც საბჭეოს (სათათბირო) გადაწყვეტილებებით იღებდნენ ხევის ყველა მნიშვნელოვან საკითხს. ხოლო თვითონ შიგნით თემში, თემის საჭირბოროტო საკითხებს წყვეტდა თემი – თემის ყრილობაზე. საბჭეო იკრიბებოდა წმინდა სამების ეკლესიის ტერიტორიაზე, სპეციალურად აშენებულ შენობაში.

    მყინვარწვერის ძირში არის მე–XIV საუკუნის დასაწყისში აშენებული წმინდა სამების სახელობის ეკლესია. მისი ძირითადი ფუნქცია, გარდა ხევში მართლმადიდებლობის დაცვისა, ჰქონდა აგრეთვე ქვეყანაში მტრების შემოსევისას განძთსაცავის ფუნქციაც. აქ ინახებოდა წმ. ნინოს ჯვარი.

   ხევის უძველეს ისტორიაში მნიშვნელოვანი ადგილი დარიალის ხეობას უკავია.გადმოცემით, დარიალის ხეობაზე პირველი სიმაგრე აუშენებია იბერიის მეფე მირიან I-ს (ძვ.წ. II საუკუნის I ნახევარში). V საუკუნეში ვახტანგ გორგასალმა აღადგინა ძველი სიმაგრე. X-XIII საუკუნეებში დარიალის ხეობის როლი გაიზარდა. ამ გზით საქართველოს პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობა ჰქონდა კავკასიონის ჩრდილოეთით მდებარე ქვეყნებთან. დარიალის გზით ჩამოასახლა (1118–1120წ.წ) საქართველოში ყივჩაღები დავით აღმაშენებელმა, მანვე განაახლა დარიალის სიმაგრე. დარიალის გზით მიმოდიოდნენ პოლიტიკურ–დიპლომატიური და სამხედრო მისიები. საქართველოს სამხედრო გზის გაყვანის შემდეგ მოძრაობა დარიალის ხეობაში რეგულარული და ინტენსიური გახდა

(ტექსტი--ქაზარაშვილი ნინო-,,ყაზბეგი"-2011წ.)

(დასახლებული პუნქტი ყაზბეგში)

გერგეტის სამება

(გერგეტის სამება)

  გერგეტის სამება ლანდშაფტთან შერწყმით და მიმზიდველი კომპოზიციით საქართველოს ძველი ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი სიამაყეა ტაძრისა და სამრეკლოსათვის თერგის ხეობაში ისეთი მაღალი მთაა შერჩეული,რომელსაც ფონად მყინვარწვერი აქვს.ამ თეთრ ფონზე ნაგებობათა სილუეტები კარგადაა გამოკვეთილი.ავტორისათვის მთავარი იყო ხედი აღმოსავლეთიდან,რადგან მოსახლეობა მხოლოდ აქედან მოდიოდა და ხეობის მაგისტრალიც ამ მხარეზე გადიოდა.ისტორიული ხევის მაშინდელი ცენტრიც დღევანდელი რაიონული ცენტრის ადგილას უნდა ყოფილიყო.მაშინ აქ,მდინარე თერგის მარცხენა მხარეს,სოფელი გერგეტი იყო,ხოლო მეორე მხარეს-სოფელი სტეფანწმინდა(ახლა ყაზბეგი).

      სამების ტაძარი გერგეტს ეკუთვნოდა და ამიტომ მას,ჩვეულებრივ გერგეტის სამებას ეძახიან.მაგრამ მას შემდეგ,რაც აქ სტეფანწმინდას სახელი შეუცვალეს,მყინვარწვერს ყაზბეგის მწვერვალი შეარქვეს და,საერთოდ,ისტორიული ხევის ცენტრი ყაზბეგი გახდა,ხშირად ტაძარს ,,ყაზბეგის სამებას“ეძახიან.ამჟამად ლიტერატურაში ორივე სახელს შევხვდებით,მაგრამ ჩვენ მაინც თავდაპირველი სახელი ვარჩიეთ.

   გერგეტის სამების ირგვლივ საკამოდ დიდი ლიტერატურაა,მაგრამ მასში უშუალოდ ძეგლს მთლიანად არ იხილავენ.ძეგლი მონოგრაფიულად შეისწავლა თ.სანიკიძემ და ძირითადი დებულებები გამოსცა.ამ ნაშრომს საჭიროების მიხედვით ვეყრდნობით.

   ისტორიული წყაროებიდან ვახუშტის ცნობაა ამჟამდ ჩვენთვის საინტერესო.იგი წერს:,,სტეფანწმინდის...დასავლით არის გერგეთი,არაგვს იქით კიდესა,ზეით ამისა არს,მყინვარის კალთასა ზედა,მონასტერი სამებისა,გუმბათიანი,მცხეთის სამკაულის სახიზრად,სადაც ესვენა ნინოს ჯვარი,მშვენიერნაშენი,შვენიერს ადგილს“.

   ამასთან,სხვა ცნობების მიხედვითაც სამება მონასტერი იყო.ადგილზე შემორჩენილია ტაძარი,სამრეკლო და ყორედ ნაწყობი გალავანი.მონასტრისათვის საჭირო ნაგებობები არ შერჩენილა.რაც შეეხება ხევსა და მთიულეთს,ისინი წილკნის საეპისკოპოსოში შედიოდნენ.

     გერგეტის ტაძარს თარიღი არ აქვს.მის მშენებლობასა და მშენებლებზე ცნობები არ შ ემონახულა.ტაძრის დათარიღებისათვის ძირითადია მხატვრულ-ისტორიული ანალიზი.

     ძეგლის აღწერა

    ცენტრალურ-გუმბათოვან ნაგებობეში გერგეტის სამების ტაძარი საშუალო ზომისაა.მას გრანდიოზულობას ანიჭებს მხოლოდ ადგილმდებარეობა და საერთო იერი.ადგილზე კი არ ტოვებს ასეთ შთაბეჭდილებას,მომცროდ გამოიყურება.

   ტაძრის გეგმა გარე სწორკუთხედშია მოქცეული.ტაძარს ორი შესასვლელი აქვს სამხრეთიდან და დასავლეთიდან.პირველი შესასვლელი სიგანით შესამჩნევად სჭარბობს მეორეს.

     ეკლესიაში შესულს თუ თვალი შეჩვეული აქვს ამ ტიპის ნაგებობისათვის,მაშინვე იგრძნობს ქვედა ტანისა და გუმბათის იმ შეუსაბამობას,რომელიც იშვიათ შემთხვევას წარმოადგენს .ინტერიერის სხვა მხარეები კი,ასე არ სჭრის თვალს.

(გერგეტის სამების შიდა სივრცე)

   ტაძრის საკურთხეველი ღრმაა.მართალია,ბემა აფსიდისაგან გამოყოფილი არ არის,მაგრამ ცალ-ცალკე იგრძნობა ორივე ნაწილის არსებობა.საკურთხევლის შუაზე დგას ტრაპეზი,რომელიც თავდაპირველი უნდა იყოს.

    საკურთხევლის გვერდით ნაწილებში თითო ოთხკუთხა სათავსია.ამათგან სამხრეთისა სადიაკვნეა და დარბაზთან სწორკუთხა კარითაა დაკავშირებული.იგი სამხრეთის მხრიდან ნათდება პატარა სარკმლით.ჩვეულებრივ კი,ასეთ სათავსებში ერთი სარკმელი თუ არის,იგი აუცილებლად აღმოსავლეთითაა.ოსტატს აქ ხელს არაფერი უშლიდა.როგორც ეტყობა,ეს სარკმელი მას სჭირდებოდა სამხრეთის ფასადზე მორთულობისათვის.

  საკურთხევლის მეორე მხარეს მდებარე სამკვეთლო სადიაკვნეს ფორმას იმეორებს.ორივე შემთხვევაში ოსტატმა აფსიდალური დამთავრება უარყო,თუმცა,უნდა ითქვას,რომ აფსიდა სავალდებულო არასოდეს ყოფილა.სამკვეთლო ერთი სარკმლით აღმოსავლეთიდან ნათდება.იგი თითო კარით უკავშირდება საკურთხეველს და დარბაზს.

    სადიაკვნესა და სამკვეთლოს ზემოთ თითო სათავსია,ე.წ.სამალავები.იქიდან კი შეიძლება მოხვედრა კონქსზედა სივრცეში.ამ სათავსთაგან სამხრეთისა სწორკუთხა გეგმითაა,ხოლო მეორე-ტრაპეციულით,ორივე სათავსი ნათდება აღმოსავლეთის მხრიდან,თითო პატარა სარკმლით.

 სამალავები მშენებელს ბლომად გაუკეთებია.ფაქტობრივად ეკლესია ორსართულიანია.ტაძრის ყველა მონაკვეთს აქვს დიდი და პატარა მეორე სართული.აღნიშნულის გარდა,მცირე სართული ახლავთ:გვერდით ნავებს,საკურთხეველს,დასავლეთის მკლავისა და მცირე ზომის გვერდითი ჯვრის მკლავებსაც.აქ,როგორც მართებულად აღნიშნავს ძეგლის მონოგრაფიული შემსწავლელი,შეიძლება გავიხსენოთ ვახუშტის ზემომოყვანილი ციტატიდან შემდეგი:,,არს...მონასტერი სამებისა...მცხეთის სამკაულის სახიზრად“.საგიქრებელია,რომ მეფემ და კათალიკოსმა თავიდანვე განიზრახეს,საჭიროების შემთხვევაში,ჰქონოდათ საგანძურის საიმედო შესანახი.

    ტაძრის შიდა სივრცე ძირითადად მიღებულია ცენტრალური ჯვრის მკლავებითა და მათზე აღმართული გუმბათით.ჯვრის მკლავებიდან გვერდითები მოკლეა და ტოლი.აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ღრმა მკლავები ორჯერ აღემატება გვერდითებს.

    თვით გუმბათი დაყრდნობილია საკურთხევლის კუთხეებზე და დასავლეთის ორ პილონზე.გუმბათქვეშა კვადრატიდან გუმბათის წრეზე გადასვლა ხდება აფრული წესით.გუმბათის ყელი მეთად მაღალია,ამიტომ ვიწროდ გამოიყურება.მას სიმაღლეს მატებს სარკმლების მეტად მაღლა მოთავსება.ეს მდგომარეობა არ არის ჩვეულებრივი,რადგან,სხვა ძეგლებში სარკმელი უფრო დაბალიცაა და მაღალიც.აქ,ასე მაღლა სარკმლების აწევა გამოწვეულია მკლავების კამარების ზემოთ მოთავსებული სამალავების გამო.ამ სახურავქვეშა სათავსებს გამოუწვევია ოთხივე მხარეს სახურავების ამაღლება.ამ უკანასკნელს კი გამოუწვევია სარკმლების აწევა.გარედან ეს ცვლილება შესამჩნევი არ არის,მაგრამ შიგნით კი მნახველთა უსიამოვნო გაოცებას იწვევს.

  ტაძრის შიდა კედლები თლილი ქვითაა შემოსილი და ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება,რომ კედლებზე შელესვა და ფრესკული მხატვრობა თავიდანვე არ ყოფილა.გვიანი დროის ფრესკის ფრაგმენტები კი ჯერ კიდევ ასიოდე წლის წინათ ყოფილა.შესაძლოა ამაზევე მეტყველებს სხვადასხვა სურათის მქონე ჩუქურთმის მოთავსება აფრებზე(გარდა სამხრეთ-დასავლეთისა) და,ნაწილობრივ,პროფილირებული გუმბათქვეშა თაღები და მათი იმპოსტები.აგური გამოყენებულია აღდგენის დროს მუზარადის ფორმის გუმბათის კამარაზე.სარკმლები თითოა ოთხივე მკლავში,ხოლო გუმბათის ყელში თითქმის თანაბარი ინტერვალით განლაგებულია ხუთი.

  ტაძრის დასავლეთი მხარე რთულია,იგი რამდენიმე ელემენტისაგან შედგება.ცენტრში მაღალი და განიერი მკლავია,გვერდებზე კი დაბალი ნავებია.ეს სამი ნავი ერთმანეთთან შეერთებულია ნახევარწრიული მოხაზულობის განიერი თაღებით.სამწუხაროდ,გვერდითი ნავები სანახევროდ ჩაბნელებულია,რადგან მათ არ გააჩნიათ საკუთარი სარკმლები.

     ეკლესიის ინტერიერში ერთი არქიტექტურული დეტალია,რომელიც შესვლისთანავე იქცევს ყურადრებას.ესაა პროფილირებული სარტყელი,რომელიც შიდა კედლებს ერთ დონეზე გასდევს.იგი იწყება კონქის საფუძვლის დონეზე და ამ ხაზს არ ცვლის არსად,მიუხედავად იმისა,რომ ზოგჯერ კვეთს სარკმლებს ასეთივე სარტყელი,მაგრამ უფრო წვრილი,რომელიც გასდევს გუმბათს კამარის ძირში.

     ეკლესიაში საკურთხეველს გამომყოფი კანკელი უხეში და ულაზათოა.თავდაპირველი კანკელი არ შერჩენილა,ეს კი ახალია(მის კედლებში ჩაყოლებულია ძველი კანკელის ჩუქურთმიანი ქვების ფრაგმენტები).ინტერიერში არსებული თაღები ნახევარწრიულია.მხოლოს საკურთხევლის თაღია ოდნავ მოისრო,დასვლეთით მდებარე გვერდითი ნავების თაღებიც წრიულია,მაგრამ დაჭყლეტილად გამოიყურება,რადგან ცენტრი კაპიტელების ქვემოთაა.ხოლო,რაც შეეხება დასავლეთია კარს,მისი ისრული ფორმის ტიმპანი მიღებულია ორი ქვის ერთმანეთზე მიდებით.

(გერგეტის სამების გეგმა)

     დასავლეთის გვერდითი ნავების თავზე მდებარე სათავსებში მოხვედრა შეიძლება ცენტრალური მკლავის გვერდით კედლებში გაჭრილი პატარა კარებით.ტაძრის ფასადები თითო სიბრტყისაგანაა შემდგარი,არსად არავითარი შვერილი არ არის.სამხრეთით არსებული კარიბჭე გვიანაა მიდგმული.სამხრეთის კარის გვერდებზე მდებარე კრონშტეინები თავისთავად რომელიღაც თაღების საყრდენად უნდა ყოფილიყო განკუთვნილი.იყო თუ არა აქ კარიბჭე ან სხვა რაიმე მინაშენი,ამჟამად არ ირკვევა.

     შენობა დგას მაღალ ცოკოლზე,რომელიც ფაქტობრივად შედგება მსხვილი ლილვისა და სწორკუთხა საფეხურისაგან.აღმოსავლეთით რელიეფი რადგან დაბალია,ამიტომ აქეთ მხარეს ცოკოლს კიდევ ემატება ორი საფეხური.შენობის დამამთავრებელი კარნიზი მარტივი პროფილის მქონეა.მასზე ჩუქურთმა არსად არაა ამოკვეთილი.ფასადები მთლიანად შემოსილია კარგად თლილი ქვით.ქვის ზომები სხვადასხვაა,ამიტომ არც რიგებია დაცული.

(გერგეტის სამება ახლო ხედით)

     მორთულობასთან დაკავშირებით აღსანიშნავია ის გარემოებაც,რომ ცენტრალური სარკმელი და მასთან დაკავშირებული ჯვარი კვადრატებით კედლის სიბრტყის ზემოთაა,რელიეფურია,ხოლო დანარჩენი ჩაკვეთილია. ეკლესიის დასავლეთის ფასადის აბრისი აღმოსავლეთისას იმეორბს,კარ-სარკმლების განლაგებაში კი განსხვავებაა.აქ ფრონტონი დაზიანებულია,კარნიზიდან კუთხეებია დარჩენილი.

     ზემოთ აღვნიშნეთ,რომ გერგეტის ტაძრის ძეგლთა წრეა:საფარა,ზარზმა,ცაიში და დარბაზული ეკლესიიდან -დაბა.აქ ჩამოთვლილი არც ერთი გუმბათოვანი ტაძრის გვერდით გერგეტის დაყენება არ შეიძლება.მართალია,ის უფრო ახლოს არის ზარზმისა და ცაიშის ძეგლებთან,მაგრამ,ამავე დროს,მათ შორის გარკვეული ინტერვალი შეიმჩნევა.ამ ინტერვალს თუ გავითვალისწინებთ,გერგეტის ტაძრის აგების დროXI საუკუნის მეორე მეოთხედია.

(ტექსტი--თ.სანიკიძე-,,გერგეტის სამება,ხუროთმოძღვრული ძეგლი ყაზბეგის რეგიონში")